امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اویس جلایری (757-777ق) در 767 ق، توفیق یافت، آن را به سامان برساند و به وی تقدیم کند. هدف شمس منشی از تصنیف این کتاب، ارائه شیوهنامهای جهت سهولت فنّ انشا، برای طالبان بوده است.
دستور الکاتب فی تعیین المراتب در میان انواع نثر فارسی در ردیف منشآت قرار میگیرد. نخستین نمونههای باقیمانده از مجموعه منشآت فارسی به دوران سلجوقیان (429- 579 ق) و خوارزمشاهیان (470-617ق) بازمیگردد: عتبة الکتبه به قلم منتجبالدّین بدیع، منشی سلطان سنجر سلجوقی (490- 552 ق)، نامههای رشیدالدّین وطواط (متوفی573 ق)، منشی اتسز(521-551ق) و فرزندش، ایل ارسلان خوارزمشاه (551-568ق) التّوسل إلی التّرسل بهاءالدّین محمّد بن مؤید البغدادی، منشی علاءالدّین تکش خوارزمشاه (596- 617ق) وسائل الرّسائل و دلائل الفضائل، منشآت نورالدّین منشی، منشی جلالالدّین مینکبرنی (617- 628ق).
دستور الکاتب هم به لحاظ حجم و هم به لحاظ تنوّع محتویات و تقسمبندیهای دقیق و فراوانی که در آن ارائه شده است، بر همه منشآت و شیوهنامهها پیش از خود برتری دارد. مصنّف دستور الکاتب ادّعا کرده است که همه منشآت از خود اوست. نمونههایی از این منشآت در اصل، اَسنادی بودهاند که در روزگاری پیشتر از تصنیف این کتاب نوشته شدهاند و در حین تدوین یا بازنگریهای بعدی، به متن کتاب افزوده شده است. تاریخی که در متن آنها وجود دارد، مؤید این مطلب است.
بیشتر کتابهایی که در دستور الکاتب از آنها نام برده شده است، در ضمن رساله حکیمالدّین ناموس [تحفه جلالیه] است که شمس منشی آن را با اندک تغییری در ابتدای دستور الکاتب نقل کرده است. در این رساله از تفسیر کواشی و عهد اردشیر، عیون الأخبار، نهج البلاغه و غُرر و دُرر و صد کلمه، مأوی الغریب ومرعی الأدیب، صحاح اللغة جوهری، نام برده شده است. شمس منشی در ضمن نقل حکایتهایی از مجمع النوادر، به یمینی عُتبی اشاره کرده است. چند حکایت نیز از سِیر الملوک خواجه نظام الملک، بیآنکه نامی از آن ببرد، نقل کرده است. قرینهای در دست نیست که شمس منشی این منابع را دیده باشد، شاید وی به جز قرآن، مجمع النوادر، رساله حکیمالدّین ناموس، نوادر الاصول فی احادیث الرسول، جامع التواریخ وصحاح اللغه و مصابیح السُّنه که در ضمن کتاب خود از آنها نام برده است، به برخی از «کتب لغت» مراجعه مستقیم داشته است. اشعار نقل شده در دستور الکاتب هم کم و بیش در منشآت پیش از شمس منشی و معاصران او، به کار رفته است و دلیلی قطعی در دست نیست که وی این اشعار را مستقیماً از دیوانهای شاعران نقل کرده باشد.
محمد بن هندوشاه نخجوانی (شمس منشی – قرن هشتم هجری)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح و تحقیق: علی اکبر احمدی دارانی، تهران، میراث مکتوب با همکاری دانشگاه اصفهان، دوجلد، قطع: وزیری، شمارگان: 500 نسخه، بهای دوره با جلد شومیز: 800000 ریال با جلد سخت: 1000000 ریال، 1395.
منبع: میراث مکتوب