نسخه اصل کتاب به نام حسینعلی خان زنگنه نوشته شده، اما در نهایت، اثر به شاه سلیمان صفوی (1077-1105) که سال بعد درگذشته، تقدیم شده و این زمانی است که نویسنده پس از طی مراحلی از زندگی خود، عازم اصفهان شده تا شغلی در دستگاه اداری صفوی بدست آورد. چنان که اجداد وی دارای شغل دبیری در دستگاه شاه صفوی بودهاند.
از نظر مصحح این کتاب (رسول جعفریان)، تأملات شخصی محمدعلی قزوینی در موضوع این کتاب یعنی سیاست مُدن، بیش از حّد انتظار بوده و تحلیلها و توصیههای شگفتانگیز وی، به راحتی میتواند خواننده را با یک شخصیت خاص و حتی پدیده در این حوزه مواجه کند. طوری که این اثر را میتوان به نوعی با شهریار ماکیاول قابل تطبیق دانست، هر چند که این کتاب اثری محلی و آن اثری جهانی است. نصایح «قزوینی» به سلطان، در مواردی ما را به یاد نصایح ماکیاول به شهریار در کتاب شهریار میاندازد. قزوینی نه فیلسوف به معنای رایج است، نه فقیه، و نه صوفی. بلکه دبیری است که از منظرهای مختلف به سیاست مینگرد و میکوشد تا با تأمل سخن بگوید، هر چند به هر حال در چارچوب فرهنگ همین دوره سیر و سیاحت میکند.
در ضمن نکته قابل توجه این که نویسنده، زندگینامهای خودنوشت به صورت تحلیلی در مقدمه کتاب آورده که بسیار استثنایی و در آثار فارسی کممانند است و حاوی نکات جالبی است که هم در روشن شدن اندیشههای وی، و هم اوضاع سیاسی و اجتماعی اصفهان و دیدگاههای موجود در این باره بسیار راهنماست. در این راستا، او که به تواناییهای ادبی و هنری خود واقف است میکوشد هنر خویش را بر خواستاران عرضه کند و از این راه، برای بازگشت به دستگاه دبیری، راهی به دست آورد.
«قزوینی» هدف از نگارش کتاب را بیان اخلاقیات موجود میان مخدوم و ملازم (یا همان سلطان و شهریار و کارمندان) میانگارد. در جایی آورده است: «و هر چند اخلاق و آدابی که دانشمندان خرد شعار به سلک گفتار کشیدهاند، از قبیل ناصری و جلالی و محسنی و کتاب الطهاره شیخ ابوعلی مسکویه و امثال آن، همگی در کمال کفایت است، ولیکن بعضی که به لغت تازی است، اکثر مردم را نفعی نمیرساند، و آنچه به سیاق فارسی است، اسلوب کلام ایشان با متداولات این زمان مباینتی به هم رسانیده». بنابراین بر خلاف کتابهایی که عربی بوده یا فارسی سخت فهم، تصمیم گرفته است اثری برای مخاطبان همنسل خود به فارسی صریحتر بنگارد.
کتاب رفیق توفیق، شامل یک مقدمه و چهار بخش است که بخش نخست را «اتصال» نامیده، و عنوان فرعی آن «تهذیب اخلال و تنزیه اعمال» است. این بخش از سه بخش مهم دانش یا همان حکمت عملی است که عنوان اخلاق به آن دادهاند.
بخش دوم و سوم کتاب به عنوان حرف اول و حرف ثانی نامیده شده، از سیاست مُدن (از بخشهای سهگانه حکمت عملی) است. حرف اول در آداب خادمان و ملازمان و به عبارتی کارمندان حکومت و حرف دوم درباره آداب شهریاری است.
اما بخش سوم کتاب، رسالهای مستقل به عنوان لباب است که در «تدبیر منزل» (سومین بخش از بخشهای سهگانه حکمت عملی) است. اگر مقدمه را هم اضافه کنیم، جمعاً فهرست اصلی کتاب به شرح زیر خواهد بود:
- مقدمه در شرح حال نویسنده و چرایی نگارش کتاب
- اتصال در تهذیب اخلاق
- حرف اول در احوال طوایف خدام و رسوم اصناف بنده و غلام
- حرف ثانی درباره مخدوم
- تتمه و رساله لباب در معاشرت با بنی نوع آدم (به طور عمده زنان و فرزندان).
نسخههای رفیق توفیق
اول: نسخه ملی با شماره 7229 مورخه 1104 (سال تألیف کتاب و بنابراین نسخهای ممتاز) با 434 صفحه.
دوم: نسخه مجلس با شماره 575 مورخه 1113 با 104 فریم دو صفحهای. اگرچه نسخهای است دارای افتادگیهای متعدد، اما امتیاز آن، ترجمه بسیاری از کلمات و جملات و اشعار عربی است که منحصراً مربوطه به این نسخه است.
سوم: نسخه دانشگاه با شماره 2585 که در 1279ق. به نام ناصرالدین شاه کتابت شده، شامل 290 فریم دو صفحهای. کاتب آن محمدعلی بن مرحمت و با خط نسبتاً زیبا کتابت شده و اساس اولیه این تصحیح بوده است.
چهارم: نسخه ملی به شماره 2352 بدون تاریخ کتابت، در 422 فریم تک صفحهای.
پنجم: نسخه دانشگاه به شماره 1450.
مصحح و مقدمهنویس این اثر (رسول جعفریان) در تصحیح این اثر از همه این پنج نسخه استفاده نموده و پس از مقابله و اصلاح و ویرایش، متن جامعی فراهم آورده که در خور ستایش است.
این کتاب به همت نشر مورخ در قم، و در 762 صفحه و به شمارگان 100، به قیمت 62 هزار تومان منتشر گردیده است. (چاپ اول)
کتابخانه شماره 1 این اثر را به شماره ثبت 566268 داراست.
نرگس ارقشی- کتابدار کتابخانه مجلس شورای اسلامی